|
Kemmuna hi gżira żgħira li tagħmel parti mill-arċipelagu Malti. Fiha biss 3.5 kilometri kwadri u tinsab kważi fin-nofs fil-fliegu bejn Malta u Għawdex. Għalkemm illum hemm uffiċjalment 4 persuni biss jgħixu fiha, jidher li sa mill-qedem din il-gżira setgħet kienet abitata b’aktar nies. Jidher ukoll li fil-medju evu kienet saret post komdu fejn jistkennu l-pirati u għalhekk spiċċat mhux abitata.
Fi żmien il-Kavallieri, eżattament fis-sena 1618 fi żmien il-Granmastru Wignacourt, inbena t-torri ta’ Kemmuna, iddedikat lill-Santa Marija. Jidher li l-ħsieb li jinbena torri fuq Kemmuna kien ilu jberren f’moħħ il-Kavallieri minħabba li din il-gżira ġieli ntużat biex il-pirati jistkennu fiha u jippreparaw biex jattakkaw il-gżejjer Maltin. Imma minħabba li biex jinbena t-torri ried jinġarr il-materjal kollu bil-baħar dan dam ma nbena. Hu fatt kemmxejn stramb li fuq Kemmuna jidher li kien hemm kappella sa min-nofs is-seklu tlettax. Dan nafuh għax kienet immarkata f’mappa antika jew portolan ta’ din l-epoka. Iżda jidher, minn riċerka riċenti, li din setgħet kienet trogloditika u għalhekk il-problema tal-“bini” tagħha ma kienetx teżisti.
 |
Dedika
Fil-bidu din il-knisja kienet iddedikata lit-Tlugħ fis-Sema ta’ Sidna Marija u kien għalhekk li din il-kappella tissejjaħ il-knisja ta’ Santa Marija, u għadha tissejjaħ hekk sal-lum. Il-bajja li hemm biswitha tissejjaħ ukoll il-bajja ta’ Santa Marija,
Bħalma l-Insara madwar id-dinja jiċċelebraw is-Seba' Duluri tal-Verġni Imbierka, jiċċelebraw ukoll is-seba' mumenti ta’ ferħ li ġarrbet il-Madonna. Fost dawn insibu r-ritorn tas-Sagra Familja f’Nazaret mill-Eġittu, wara li anġlu tal-Mulej deher lil Ġużeppi biex jinfurmaħ li Erodi l-Kbir, li kien ried joqtol lil Ġesł , issa kien miet.
Jingħad li din id-devozzjoni kienet tant kbira fost ir-raħħala ta’ din il-gżira ċkejkna, li meta rranġawha bidlu d-dedika minn dik ta’ Santa Marija, għar-Ritorn tas-Sagra Familja mill-Eġittu.
Oriġini
Ħadd ma jaf eżatt meta nbniet l-ewwel knisja iżda tidher li hija antika ħafna. Li nafu żgur hu li din il-kappella, li tagħmel parti mid-djoċesi t’Għawdex, inbniet għal aktar minn darba. Din il-gżira għamlet żmien abbandunata minħabba l-ħbit frekwenti tal-furbani, u aktarx li ġiet sakkeġġata minn dawn il-ħallelin tal-baħar kemm-il darba.
Iżda aktar qabel, seta’ kien hemm kappella oħra, trogloditika, fuq din il-gżira. Apparti l-kappella mibnija fl-1618 u t-Torri ta’ Wignacourt, wieħed jista’ jaħseb li din il-gżira hija diżabitata apparti d-day trippers li jżuruha bl-eluf fix-xhur tas-sajf.
Illum nafu li fl-imgħoddi, anke possibilment sa minn żmien il-Feniċi, kienet bejta ta’ attivitą. Oqbra skavati lejn il-bidu tas-seklu għoxrin minn Sir Temi Zammit u oħrajn wrew biċċiet u ħwejjeġ tal-fuhħar li jmorru lura saż-żmien tal-Bronż, fil-fażi ta’ Borġ in-Nadur. Il-fatt li din il-gżira mhix mogħnija b’għejun ta’ ilma jew ilma tal-pjan, jillimita kemm din il-gżira kienet tista’ jkollha raba maħdum għad kien hemm dipendenza totali fuq l-ilma tax-xita. Ir-raba maħdum jidher li hu kkonċentrat f’Wied l-Aħmar lejn nofs-in-nhar tal-bajja ta’ Santa Marija u jaf il-bidu tiegħu lejn in-nofs tas-seklu dsatax.
L-attivitą fuq din il-gżira fil-medjuevu kienet ikkonċentrata madwar il-knisja ta’ Santa Marija, kif kienet magħrufa dik li hemm illum f’dawk iż-żminijiet. Knisja f’dawn l-inħawi kienet issemmiet f’kitba tal-1296. Wara l-knisja li nbiet fl-1618 li għadna naraw illum. hemm żewġ għerien li jidher li kienu magħmulin b’id il-bniedem u li kienu abitati u li setgħu servew ta’ knisja trogloditika qabel ma nbiet dik tal-1618. L-għar il-kbir jissejjaħ “Għar Ħamrija” u hu aċċessibbli iżda l-għar iż-żgħir hu kompletament blukkat b’siġar tat-tin.
 |
L-għar il-kbir ġie rriċerkat minn Keith Buhagiar (Comino: Historical and Archaeological Observations). Tidħol għalih minn bieb żgħir rettangolari li n-naħa tal-punent tiegħu hi magħmula minn ħajt tas-sejjieħ. L-art tal-għar hija madwar metru aktar baxxa minn dik ta’ barra. Aktar tard, fl-aħħar perjodu li dan l-għar kien użat, l-għar inqasam fi tlett partijiet b’ħitan tas-sejjieħ baxxi. Numru ta’ ħwat imħaffrin fil-ħajt ta’ nofs-in-nhar jindikaw li l-aħħar użu tal-għar kien xi forma ta’ stalla għall-annimali. Hemm speċi ta’ toqba fis-saqaf fuq in-naħa tal-lvant tal-għar li l-użu tagħha għadu mhux magħruf. Jista’ jkun li din kienet tintuża għal xi forma ta’ ventelezzjoni jew anke bħala ċumnija.
Tlett settijiet ta’ marki distinti tal-għodda jindikaw li dan l-għar tkabbar aktar minn darba. Oriġinarjament l-għar kien ovali u kellu saqaf ittondjat (speċi ta’ “troll”) b’mod fin li l-marki tal-għodda bilkemm jidhru. Tlett slaleb Latini jidhru mnaqqxin fuq in-naħat ta’ nofs-in-nhar, il-lvant u l-punent tas-saqaf. Taħthom hemm faxx dekorattiv li jdawwar il-ħitan kollha.
Fl-aħħar fażi ta’ użu ta’ dan l-għar il-ħitan tal-lvant u tal-punent tkomplew jitħaffru biex jitkabbru u l-kumpless issa ġie kif nafuh illum, bi speċi ta’ tlett apside, liema apside kienu diviżi waħda minn oħra b’ħitan baxxi tas-sejjieħ. Il-ħajt ta’ nofs-in-nhar ukoll kompla jitħaffer ftit ieħor. Il-marki li ħallew l-għodod biex tkompla jitħaffer dan l-għar mhumiex fini daqs dawk li juru t-tħaffir tal-ewwel parti tal-għar u għalhekk hija faċli biex wieħed jistabilixxi sa fejn it-tħaffir oriġinali waqaf.
 |
Keith Buhagiar jispiċċa l-istudju tiegħu billi jgħid li l-istorja twila ta’ dan l-għar, il-lok fejn qiegħed, il-pjanta tiegħu kif ukoll it-tħaffir raffinat tal-parti bikrija tal-għar jissiġġerixxu b’mod qawwi li dan l-għar seta’ serva bħala knisja. Hu jfakkar li knejjes trogloditici kienu għadhom jintużaw saħansitra almenu anke sal-1575 meta kien għamel iż-Żjara Appostolika il-monsinjur Dusina.
Il-knisja li hemm illum
Iżda fil-bidu ta’ l-1618 il-kavallieri bnew it-torri ta’ Santa Marija u ftit wara, fl-istess sena, xi raħħala reġgħu marru joqgħodu f’Kemmuna, għax ħassewhom protetti bit-torri li kien għadu kif inbena. Dawn mill-ewwel, reġgħu bnew il-knisja li għadna naraw sal-lum. Il-kappella kienet diġą teżisti qabel din id-data, għaliex f’mappa nawtika ta’ nofs is-seklu tlettax hemm indikata l-knisja f’Kemmuna, għalkemm mhux bilfors fl-istess post fejn ninsibu lil din tal-lum. Din il-mappa antika tinsab miżmuma fil-Mużew Marittimu ta’ Greenwich fl-Ingilterra.
Iżda nsibu ukoll li fl-1667 din il-kappella ġiet ipprofanata mill-isqof Bueno. Fl-1716 ir-raħħala li kienu jgħixu f’din il-gżira reġgħu irranġaw din il-knisja u kabbruha, u ddedikawha lir-ritorn tas-Sagra Familja f’Nazareth mill-Eġittu, u reġgħu fetħuha għall-kult tal-publiku. F’dik l-istess sena l-isqof Cannaves reġa' ikkonsagraha mill-ġdid. Fi żmien aktar riċenti, monsinjur Mikiel Gonżi, meta kien Isqof t’Għawdex, kien iħobb imur jippriedka l-eżerċizzi tar-Randan hemmhekk.
L-għamla tal-knisja
Din il-kappella minn quddiem tidher li għandha saqaf ċatt, qisha xi razzett, iżda x’ħin tidħol fiha, issib li għandha saqaf ta’ stil neogotiku mibni fuq tlett ħnejjiet. Il-ġnub tagħha jingħaqdu f’linja li tibda minn ħdejn il-bieb ta’ barra u tispiċċa fl-apside. Dan l-apside mdawwar ukoll, jispiċċa b’ponta waħda fis-saqaf, eżatt f’tarf il-linja li semmejna. Minn ġewwa, il-knisja hija sempliċi ħafna, u ma għandiex tiżjin arkitettoniku.
Il-presbiterju u l-parti tal-altar huma maqtugħa mill-kumplament tal-kappella permezz ta’ grada tal-injam li tissejjaħ ‘iconostasis’. Din hija użanza Biżantina, li daħlet f’Malta meta ġew f’Malta xi qasssisin tar-rit Biżantin wara l-ħakma Għarbija f’Malta. Din hija l-unika knisja li għad għandha din il-grada għalkemm xi wħud, bħal dik tal-Lunzjata Ħal Millieri għadhom juru t-toqob fejn darba kien hemm l-iconostasis imwaħħla. Jingħad li din il-grada li naraw illum saret fl-aħħar tas-seklu dsatax jew fil-bidu tas-seklu għoxrin biex tieħu post oħra antika ta’ oriġini medjevali.
 |
F’din il-kappella hemm xi siggijiet fi gruppi ta’ tlieta tlieta. Fuq barra, din il-knisja għandha zuntier żgħir tul il-faċċata tagħha kollu. Fil-faċċata fil-għoli insibu żewġt twieqi li qed jagħtu d-dawl ġewwa dan il-maqdes. Fin-naħa ta’ fuq tal-faċċata nsibu kampnar ħelu, bi tlett ħnejjiet, u fuq il-ħnejja tan-nofs hemm salib tal-ġebel. Dan it-tip ta’ kampnar tista' tgħid li hu uniku fil-forma tiegħu f'Malta.
Il-bieb tal-knisja mhuwiex faċċata tal-altar kif imdorrijien naraw f’ħafna mill-knejjes tagħna. Jiġifieri kif tidħol trid iddur fuq ix-xellug biex issib l-altar. Kif tidħol fil-knisja trid tinżel tlett tarġiet biex tiġi għall-livell tal-art. Dan ukoll hu stil li jinsab fil-kappelli tal-epoka.
 |
Leġġendi
Ma' dan it-tempju nsibu leġġenda ħelwa marbuta miegħu. Din il-leġġenda tgħid li ċertu eremita San Kurraw telaq minn għar fil-Mosta segwit minn xi nies Mostin jinsulentawħ. Hu qasam il-baħar fuq il-mantar tiegħu għal Kemmuna, fi trieqtu lejn il-Qala, Għawdex. Hemm sab eremita ieħor magħruf għall-qdusija tiegħu. Skont din il-leġġenda, dawn iż-żewġ eremiti kienu jżuru lil xulxin billi jaqsmu l-fliegu fuq il-mantar tagħhom.
Leġġenda oħra kienet tgħid li meta kien ikun il-maltemp u l-qassis ma kienx ikun jista' jmur iqaqddes Kemmuna, in-nies t’hemmhekk kienu jinġabru fil-bajja ta’ Santa Marija biex jisimgħu l-quddiesa li kienet issir fil-knisja tal-Kunċizzjoni tal-Qala, imsejħa “ta’ fuq il-blat”. Din mhix dik ta’ San Kerrew, iżda oħra żgħira li tinsab fil-għoli fuq Ħondoq ir-Rummien, u li tiġi sewwasew faċċata ta' Kemmuna.
Opri f’din il-knisja
It-titular huwa biċċa xogħol mill-isbaħ li juri lis-Sagra Familja tirritorna Nazaret mill-Eġittu. Fil-kwadru tidher il-Verġni Imbierka tidderiġi lit-tfajjel Ġesu’ minn idu, waqt li San Ġużepp jidher wara, maġenb il-ħmar li qed jiġi miġbud minn anġlu. Naraw ukoll anġli oħrajn li jidhru li qed josservaw kollox, u żewġt itfal iħarsu mistgħaġba. Dan huwa xogħol mil-isbaħ attrbwit lill-pittur Senglean Francesco Zahra jew inkella ta’ xi ħadd mill-iskola tiegħu. Dan il-kwadru ġie rrestawrat fl-1928 mill-kavallier. Vincenzo Bonello.
Ta’ preġju wkoll huwa kalċi antik li hemm f’din il-kappella. Dan il-kalċi ġej minn żmien il-kavallieri. F’dan it-tempju hemm ukoll tlett statwi, waħda tal-Qalb Imqaddsa ta’ Ġesł, statwa oħra tal-Madonna, u statwa oħra ta’ San Ġużepp u t-tfajjel Ġesł.
Festi li jsiru f’din il-knisja
Il-festa titulari ta’ din il-knisja kienet tiġi ċċelebrata fis-7 ta’ Jannar, l-għada tal-Epifanija, iżda m’għadiex tiġi ċċelebrata. Minflokha, wara kienet tiġi ċċelebrata l-festa tal-Qalb Mqaddsa ta’ Ġesł fl-24 ta’ Lulju. Imma maż-żmien anki din inqatgħet.
Fl-antik il-festa tal-Qalb Imqaddsa ta’ Ġesł kienet tiġi ċċelebrata bil-kbir, u kien jinħaraq anki n-nar. Dan baqa’ jseħħ biss sal-1949, meta saret traġedja kbira. Wieħed mill-murtali li kienu qegħdin jinħarqu dak inhar, ħa fl-art u ħalla liż-żagħżugħ Salvu Said mejjet. Minn dak inhar ‘l hawn, ma baqgħux isiru aktar festi ta’ barra f’din il-gżira ċkejkna.
Mis-sena 2015 bdiet issir il-festa ta’ Santa Marija, fil-weekend ta’ wara l-15 t’Awissu. Fis-snin 2015 u 2016 din il-festa ikkonsistiet minn quddiesa mqaddsa mill-Isqof t’Ghawdex monsinjur Mario Grech s-Sibt fil-għaxija. Għal din l-okkażjoni kien hemm open day fit-Torri ta’ San Marija organizzata mill-NGO Din l-Art Ħelwa. Kien hemm ukoll attivitajiet soċjali fosthom ikel tradizzjonali Malti u banda minn Għawdex.
Din il-knisja tinsab f’kundizzjoni tajba grazzi għan-nies tal-lokal. Hi tkun miftuha għall-quddies is-Sibt fil-għaxija fis-6pm u l-Ħadd fil-għodu fil-5.45am. Fis-sajf issir quddiesa oħra is-Sibt fis-7.15pm.
Il-popolazzjoni ta' Kemmuna tkompli tonqos
Dun Karm Xerri, rettur tal-Kappella ta ’Kemmuna għal 54 sena, miet fl-etą ta’ 88 fl-ewwel jiem tas-sena 2021.
Huwa twieled il-Furjana, fit-2 ta’ Novembru, 1934 u qatta’ l-ewwel snin ta’ tfulitu f’Ħal Tarxien u Paola, u minn hemm il-familja tiegħu marret tgħix Għawdex, fil-Qala.
Huwa daħal fis-Seminarju ta’ Għawdex fl-1947 u ġie ordnat saċerdot fit-18 ta’ Marzu 1961 mill-Isqof Joseph Pace.
Dun Karm Xerri ċċelebra l-ewwel Quddiesa Solenni tiegħu fil-5 ta’ Mejju tal-1961 u inizjalment beda l-ħidma saċerdotali tiegħu bħala Vigarju Parrokkjali tal-Qala mill-1961 sal-1963.
Minbarra l-ħidma pastorali tiegħu f’Kemmuna, huwa kien iqaddes quddiesa fil-5.00am fil-parroċċa Qala, kif ukoll dik tas-6.30am. Huwa serva bħala saċerdot f'Kemmuna sal-2017. Dun Karm Xerri kien ilu jieħu ħsieb il-kappella ta’ Kemmuna għal dawn l-aħħar 54 sena.
Lejn l-aħħar tas-sena 2020, wieħed mill-aħħar residenti ta’ Kemmuna, Anġlu Vella ta’ 74 sena, miet ukoll. Vella kien għamel 70 sena jgħix fuq Kemmuna. Huwa twieled f’Kemmuna u qatta’ ħafna minn ħajtu hemm. Il-familja Vella ilha tgħix hemm għal madwar 100 sena.
Kemmuna darba kienet tiftaħar bi 17-il resident. Bħalissa għad fadal tnejn biss - ħu Anġlu Salvu Vella u oħtu magħrufa bħala Veggie.
Kitba ta’ Joe Brincat. (Il-kitba dwar Għar Ħamrija hija sintesi tal-istudju ta’ Keith Buhagiar dwar is-suġġett, kitba ta’ Noel Ciantar)
Ritratti ta’ Caroline Busuttil, Fr. Jonathan Farrugia u Leslie Vella. Is-sur Vella ġentilment tana permess li nużaw ritratti mis-sit tiegħu https://leslievella.wordpress.com/tag/ghar-il-hamrija/
|
